U amukelekile eka tiblogo ta vunharhu ta ririmi ta Bangula, leti valangaka ku hambanahambana ka tindzimi ta ximfumo na xiyimo xa nhluvukiso wa tona eka nkarhi wa sweswi.
Blogo yin’wana na yin’wana yi ta tlhela yi humesiwa yi hundzuluxeriwile tanihiloko hi lava ku khutaza ku tirhisiwa ka tindzimi ta Afrika.
Click here to view the English version
Xitsonga i ririmi ra vantima ra le Dzongeni na ku va ririmi ra ximfumo ra Afrika Dzonga. Ri vulavuriwa hi 4.5% ta vanhu va tiko, kumbe kwalomu ka 2.3 wa mamiliyoni ya vanhu. Ri tirhisiwa ngopfu eLimpopo (39.8% wa vavulavuri va Xitsonga na 17% ta vanhu va xifundzankulu), Gauteng (34.9% wa lava ri vulavulaka na 6.6% ta vanhu va xifundzankulu) na le Mpumalanga (18.3% na 10.4% ta vanhu va xifundzankulu).
Ri tlhela ri tirhisiwa e dzongeni wa Mozambique na le dzongavuxa bya Zimbabwe. Xitsonga xi fana na Xishangana, Ririrmi ra Machangana, na nkucetelo wa xiNguni.
Ri tumbuluxiwe ximfumo hi 1875 e Xiticini xa Mixini xa Valdezia na Switici swa Mixini swa Elim/Waterval/ Shirley hi vamixinari vambirhi va Maswisa, Mufundhisi Paul Berthoud ma Mufundhisi Ernest Creux. Va katse tindzin’wana to hambanahambana ta le ribuweni ra le vuxeni, tanihi Xigwamba, XiNkuna, Xihlengwe, XiTembe, XiValoyi, XiNyembani, Xitswa, XiRonga, and XiChopi. Vamixinari va Maswisa vakatsakatse tindzin’wana leti ta le ribuweni ra le vuxeni ti va ririmi rin’we ra xiyimo xa le henhla, leri va nga ri vitana \’Thonga\’, kambe endzhaku ka karhi va ri cinca va ri vitana Xitsonga. Vamixinari va le swisa va arile ku teka Xitswa na XiRonga tanihi tindzimi leti tiyimeleke eka Xitsonga hikuva, hi ku vona ka vona, Xitswa na XiRonga a ti ri na vuxaka bya 99% na Xitsonga. Exiticini xa Mixini xa Valdezia na Xitici xa Mixini xa Elim, Xitswa na XiRonga ti mitiwile, ti katsiwa na ku nyamalala ti nghena eka Xitsonga. Kambe eMozambique, Xitswa, XiRonga na Xitsonga ti tekiwa tanihi tindzimi leti tiyimeleke ti ri toxe. Ku hambana kun’we lo ku nga kona exikarhi ka Xitswa, XiRonga na Xitsonga eMozambique hi leswaku XiRonga na Xitswa ti na nkucetelo lowukulu wa ririmi ra XiPhutukezi, tahileswi Maputo na Matola ya nga matikoxikaya ya Varhonga na Vatswa.
Ririrmi ra le kaya ra: 4.5% ta vanhu va tiko (vanhu va 2 277 148)
Vuxaka bya ririmi: Niger-Congo > Atlantic-Congo > Volta- Congo > Benue-Congo > Bantoid > Southern > Narrow Bantu > Central > S group > Tswa-Ronga > Xitsonga
Mavito man’wana na mavito ya matimu: Tsonga, Shitsonga, Thonga, Tonga, Shangana, Shangaan
Xifundza: Limpopo, Mpumalanga, Gauteng, KwaZulu-Natal, Xifundzankulu xa North-West, Xifundzankulu xa Gaza, Xifundzankulu xa Maputo, Doroba ra Maputo, Manica, Inhambane, Chikombezi, Malipati, Chiredzi
Rixaka: Tsonga (Shangani)
Sisiteme ya matsalelo: Xilatini (tialifabete ta Tsonga)
Xitsonga xi tirhisa tialifabete ta Xilatini. Hambiswiritano, mimpfumawulo yin’wana yi peletiwa hi ku hlanganisiwa ka maletere, leswi nga riki kona eka tindzimi ta Indo-European, kumbe swi nga va swi endliwa hi xikongomelo xo hambanyisa ririmi Xitsonga na tindzimi tin’wana hi ndlela yo karhi.
Xikombiso xa leswi i letere “x” leri tekiweke eka matsalelo ya Xiphutukezi, leri twarisiwaka /ʃ/. Hikwalahoke, marito lama landzelaka, [ʃuʃa], [ʃikolo], [ʃilo], ma tsariwa hi Xitsonga tanihi -xuxa, xikolo, na xilo. Ku hambana kun’wana ka mapeletelo ku katsa letere “c”, leri twarisiwaka /t͡ʃ/. Hambaiswiritano, laha ntshikelelo wa rito wu nga eka xitwari lexi landzelaka, letere ri tikisiwa hi ku nghenisa “h” eka rito ra Xitsonga -chava (fear).
Xitsonga xi pimiwile tanihi ririmi leri tsariwaka. Hambiswiritano, ku na tindzin’wana to tala eka ririmi leti nga va ka ti nga twarisi marito tanihilaha ma tsariwaka hakona. Xikombiso, bibele ya Xitsonga yi tirhisa rito “byela” (tell), leri twarisiwaka bwe-la; hambiswiritano, nhalyo yo tala ya vavulavuri yi ta ku “dzvela”.
SWIHLOVO:
Ku hlayiwa ka vanhu ka 2011 na ku vulavula ka tinxaka
https://en.wikipedia.org/wiki/Tsonga_language
http://www.southafrica.info/about/people/language.htm#tshivenda#ixzz4GMraN5uj
Contact us today for your South African language translation requirements.